تحقیقات گوناگون از جمله بررسی های انجام شده در کشور ما نشان می دهد که علت محرومیت کودکان از تغذیه با شیر مادر تشخیص غلظت ناکافی بودن شیر مادر بوده است. مساله ناکافی بودن شیر مادر که بعضی آن را سندرم ناکافی بودن شیر مادر نامیده اند. علت کم ویا بی کیفیت بودن شیر مادر به دو دسته تقسیم می شود:
در دسته اول مبنای تشخیص ناکافی بودن شیر مادر فقط تصور و برداشت مادر و اطرافیان اوست زیرا در این حالت کودک از رشد و تکامل مناسبی برخوردار است. این دسته از مادران که شیرشان به اشتباه ناکافی تصور میشود، اکثریت عظیمی از موارد ناکافی بودن شیر مادر را به خود اختصاص می دهند. علل مختلفی سبب می شود مادران این ذهنیت را پیدا کنند که شیرشان ناکافی است. از جمله اینکه بعضی از مادران انتظار دارند فرزندشان نظیر کودکانی که از شیر مصنوعی تغذیه میکنند، با فواصل زیاد یعنی حدود هر ۴ ساعت یک بار تغذیه کند و چون شیر مادر به سهولت هضم شده و در نتیجه شیرخوار زود گرسنه میشود، اشتباها زود به زود شیر خوردن او را به حساب عدم کفایت حجم شیر خود و یا احیانا رقیقی و نامناسب بودن کیفیت آن می گذارند.
بعضی از مادران چون ظاهر شیر مادر به خصوص قسمت اول شیر آبکی تر از شیر مصنوعی به نظر می رسد، به اشتباه شیر خود را نامناسب و ناکافی تصور می کنند. برخی برای بیدار شدن های مکرر شیرخوار و تمایل وی به تغذیه و مکیدن مکرر پستان مادر به خصوص در ساعات شب را دلیل ناکافی بودن شیر خود تلقی می نمایند.
برخی مادران گریه های مکرر و بی قراری شیر خوار را ناشی از کم بودن و یا ناسازگار بودن شیر خود تصور می نمایند و بعضی دیگر احتقان و بزرگ شدن پستان ها را که به طور طبیعی ۴۸ ساعت پس از زایمان ظاهر میشود، به حساب زیاد شدن شیر خود می گذارند و چون این احتقان و احساس پری پستان ها به طور طبیعی پس از ۴۸ ساعت دیگر از بین می رود کوچک شدن اندازه پستان را ناشی از کاهش حجم شیر خود تصور می کنند.
برخی از مادران کمتر خوابیدن شیر خوار و مکیدن مکرر دست هایش را ناشی از گرسنگی دائمی وی و آن را نتیجه ناکافی بودن شیر خود می دانند.
تعدادی از مادران وقتی می بینند شیرشان مثل سابق جاری نمیشود و یا رگ کردن پستان های خود را احساس نمی کنند یا قادر نیستند همچون گذشته پستانهای خود را بدوشند و یا به نظرشان می رسد که پستان هایشان کوچک شده است، آن را دلیل عدم کفایت شیر خود می دانند.
در مورد این دسته از مادران باید شیر خوارشان را به طور منظم وزن گیری کرد و با ترسیم منحنی رشد کودک و ارائه آن به مادر، وی را از کفایت حجم و کیفیت شیرش مطمئن کرد. در غیر این صورت اضطراب و نگرانی بیش از حد مادر ممکن است موجب کاهش انتقال شیر به فرزند وی و در نهایت کاهش حجم شیر مادر گردد و یا ممکن است مادر از فرط نگرانی به استفاده از شیر مصنوعی و امثال آن متوسل شود که این امر موجب کاهش حجم شیر مادر خواهد شد.
در این دسته شیر مادر واقعا برای تغذیه و رشد کودک کافی نیست که میتوان با روش هایی موجب افزایش شیر مادر شد، موارد واقعی ناکافی بودن شیر مادر خود شامل دو نوع اولیه و ثانویه است که در ادامه بررسی میکنیم.
در نوع اولیه، مادر از ابتدای تولد نوزاد شیر زیادی تولید نمیکند. این نوع از ناکافی بودن شیر مادر که فقط ۲ تا ۵ درصد از کل موارد ناکافی بودن شیر مادر را به خود اختصاص می دهد به دلایل مختلفی که در زیر به آن اشاره میشود ممکن است اتفاق بیوفتد:
مشکلاتی تشریحی پستان نظیر موارد بسیار نادر آپلازی، غدد شیرساز پستان در دوران بارداری بزرگ نمیشود و بعد از زایمان هم به اندازه کافی شیر تولید نمیکند.
جراحی های پستان به منظور کوچک کردن و یا بزرگ کردن سینه و یا هر نوع برش به منظور شکافتن آبسه یا بافت برداری در اطراف نوک پستان انجام میشود میتواند شیر مادر را کاهش دهد.
رادیوتراپی پستان به علت سرطان سینه
بیماری های شدید مادر نظیر عفونت، پرفشاری خون و یا در برخی مادران که به دلایل ناشناخته در سال های نزدیک به چهل سالگی و بعد از آن شیر کافی تولید نمیکنند.
در نوع ثانویه ناکافی بودن شیر مادر که بسیار شایع تر است در ابتدا حجم شیر مادر زیاد است ولی در اثر مشکلات مربوط به مادر و یا فرزند حجم شیر به سرعت کاهش میابد. به طور کلی تنظیم حجم شیر مادر وابستگی مستقیم به دفعات تخلیه پستان ها و کامل بودن این تخلیه دارد یعنی هر چه دفعات تخلیه در شبانه روز بیشتر و میزان تخلیه کامل تر باشد، حجم شیر مادر بیشتر می شود. از طرف دیگر اگر به هر دلیلی فواصل تخلیه پستان های مادر طولانی تر شود، یعنی دفعات تخلیه در طی شبانه روز کاهش یابد و یا تخلیه پستان های مادر به طور کامل صورت نگیرد، در هر دو صورت این امر منجر به کاهش حجم شیر مادر می شود. در صورت تشخیص زود هنگام این مشکل، از طریق تحریک فوری و تخلیه مکرر پستان های مادر می توان از نوع ثانویه ناکافی بودن شیر پیشگیری نمود و یا آن را اصلاح کرد.
علل نوع ثانویه کاهش شیر مادر را می توان به دو دسته تقسیم کرد، یکی علل مربوط به مادر و دیگری علل مربوط به شیرخوار که به شایعترین آنها و راه حل برای افزایش شیر مادر اشاره میکنیم:
مهم ترین عاملی که پس از تولد موجب افزایش شیر در هر یک از پستان ها می شود،تخلیه های مکرر و موثر است. حال اگر شیر در پستان جمع شود و به هر دلیلی تخلیه نشود، به سبب تولید یک ماده شیمیایی بازدارنده در بدن و نیز فشار فیزیکی حاصل از تجمع شیر در پستان مادر غدد شیر ساز دچار آتروفی شده و میزان تولید شیر مادر کاهش میابد. این مطلب بدین معنی است که حتی اگر حجم شیر تولید شده زیاد ولی روش تغذیه شیر خوار صحیح نباشد به طوری که پستان ها به قدر کافی و موثر تخلیه نشوند این امر موجب کاهش سریع شیر مادر میشود و برای افزایش شیر مادر باید پستان ها به طور کامل تخلیه شوند.
مثلا اگر شیر خوار پستان مادر را درست به دهان نگیرد و فقط نوک پستان را بمکد، منجر به درد نوک پستان شده و نتیجه آن کاهش دفعات و حتی مدت مکیدن و کاهش رفلکس جاری شدن شیر خواهد شد.
از این رو باید برای افزایش تولید شیر مادر، نحوه صحیح مکیدن پستان توسط نوزاد و قرار دادن صحیح پستان در دهان نوزاد به مادر آموزش داده شود.
اغلب اوقات ناکافی بودن حجم شیر مادر ناشی از جدایی مادر و فرزند است که به دلیل گرفتاری های مادر نظیر اشتغال، تحصیل، بستری شدن و یا مسافرت وی پیش می آید. این موارد موجب کاهش دفعات تغذیه شیرخوار و ناکافی بودن میزان تخلیه پستان های مادر شده و در نتیجه کاهش حجم شیر وی را به دنبال دارد. در این موارد نیاز است تا آموزش دوشیدن شیر به مادر داده شود تا از کاهش میزان حجم شیر در مادر جلوگیری شود و موجب افزایش شیر مادر گردد.
همچنین بارداری، عفونت پستان، مصرف استروژن و کاهش شدید کالری دریافتی توسط مادر موجب کاهش تولید شیر مادر میشود که میتوان با برطرف کردن تعدادی از علت ها تولید شیر مادر را افزایش داد.
نارس بودن و وزن کم در زمان تولد ممکن است سبب شوند تا نوزاد، پستان مادر را به سختی به دهان گیرد و زود خسته شود. در طی ۲ روز اول که حجم شیر مادر کم است، مکیدن این دسته از نوزادان خوب به نظر می رسد ولی با افزایش حجم شیر، نوزاد نارس و کم وزن ممکن است زود خسته شود و قادر به تخلیه پستان نباشد و در نتیجه حجم شیر مادر به سرعت کاهس پیدا میکند. در چنین مواردی باید با استفاده از شیردوش، پستان ها را تخلیه کرد و نوزاد را با شیر دوشیده شده تغذیه نمود. دو قلوها چون اغلب نارس یا کم وزن هستند بیشتر دچار این مشکلات میشوند و باید روند وزن گیری این نوزادان به طور منظم ثبت و بررسی شود.
افزایش بیلی روبین در روزهای سوم به بعد نشانه شایع کم شیر خوردن نوزاد است و این امر با افزایش زردی نوزاد موجب خواب آلودگی و کمتر شیر خوردن نوزاد میشود.
بیماری های مادرزادی قلب، مشکلات تنفسی، عفونت، مشکلات دهان و اشکال در گرفتن یک یا هر دو پستان نیز میتوانند سبب کاهش تولید شیر در مادران شود.
از جمله علت های دیگر کم شدن شیر مادر میتوان به فاصله طولانی بین نوبت های شیر خوردن، نیاز به بیدار کردن شیرخوار، مکیدن های کوتاه مدت، زیاد مکیدن پستانک و خوردن شیر کمکی همه میتوانند منجر به کاهش حجم شیر مادر شوند. باید توجه داشت که اگر شیر خوار ۵ تا ۶ ساعت متوالی در شب بخوابد و در این فاصله از پستان مادر شیر نخورد ممکن است از حجم شیر مادر کاسته شود و در این موارد نیاز است تا در طول شب حداقل یک بار نوزاد بیدار شود و از پستان مادر شیر بخورد.
خواب آلودگی های زیاد این دسته از نوزادان را نباید به حساب رضایت آنان گذاشت، بلکه باید آنان را وزن گیری کرد و از افزایش منظم و مناسب وزنشان مطمئن شد.
در برخی از فرهنگ ها با گذاشتن مکرر شیرخوار بر روی پستان مادر و مکیدن مکرر پستان مادر و استفاده از داروهای گیاهی شیر افزا و داشتن یک تغذیه خوب و رژیم غذایی مناسب میتواند سبب افزایش تولید شیر در مادر شیرده شود. داشتن رژیم غذایی مناسب در دوران شیردهی برای تامین نیاز های بدن مادر و کودک شیر خوار از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است که برای بررسی وضعیت تغذیه مادر شیرده از یک کارشناس و یا متخصص تغذیه کمک بگیرید.
از جمله گیاهانی که مصرف آنها میتواند موجب افزایش تولید شیر در مادر میشوند میتوان به برگ کنگر و شیر کنگر، ریحان، دانه رازیانه، گل ختمی و تخم شنبلیله اشاره کرد. البته مصرف این مواد باید متعادل باشد و از مصرف بیش از اندازه آنها خودداری کنید.
همانطور که در تصویر هم دیده میشود برای افزایش شیر مادر، باید از عواملی که باعث کاهش تولید شیر در مادر شیرده میشود اجتناب کرد، از جمله عدم مصرف سیگار، دوری از استرس، رعایت بهداشت، داشتن رژیم غذایی مناسب، عدم مصرف زیاد نوشیدنی های کافئین دار و استفاده از داروها فقط با نظر پزشک متخصص.
مکیدن موثر شیر خوار جهت تغذیه و تحریک پستان ضروری است، به علاوه برای زیاد شدن شیر مادر نیازمند نقش حمایتی همسر و داشتن محیطی آرام در خانه است.
برای مشاوره های دوره ای ضروری است که به سلامت مادر، استراحت کافی، تغذیه مناسب، دریافت مایعات کافی توسط مادر توجه کرد و او را آگاه نمود که اگر ادرارش غلیظ یا پررنگ تر شده و یا دچار یبوست شده است آب بیشتری بنوشد.
تحریک درست پستان و تواتر در شیر دادن که تابعی از نحوه ارائه پستان به شیر خوار و دفعات تغذیه او است یکی از راه های افزایش شیر مادر است. هرچه ارائه پستان به شیرخوار زود به زود و مکیدن پستان طولانی تر باشد احتمال افزایش شیر مادر بیشتر است.
مکیدن پستانک و بطری در طی دوره شیر خواری مانعی برای افزایش تولید شیر است.
در صورتی که پستان ها به طور کامل تخلیه نمیشوند، مادر باید پستان های خود را به صورت دستی دوشیده تا پستان ها تخلیه شوند. این امر برای جلوگیری از کاهش تولید شیر و افزایش تولید شیر ضروری است. این عمل را میتوان با پمپ های دوشیدن شیر که هم به صورت دستی وجود دارند هم به صورت الکترونیکی میتوان انجام داد.
از پستانک یا شیشه شیر برای تغذیه کودک خود استفاده نکنید.
حمایت از مادر و ارتباط مناسب با همسر و خانواده برای افزایش تولید شیر و شیردهی موفق بسیار ضروری است.
در نهایت در صورتی که درمان های فوق پاسخگوی افزایش شیر مادر نبود میتوان با درمان های دارویی مزان تولید شیر در مادر شیرده را افزایش داد.