تغذیه در بیماری های گوارشی

بروزرسانی ۱۰ خرداد ۱۴۰۲

اختلالات گوارشی از شایعترین مشکلات سلامتی بوده و همه ساله بین ۶۰ تا ۷۰ میلیون نفر را در جهان درگیر میکند؛ اختلالات دستگاه گوارش فوقانی که در واقع طیف وسیعی از بیماریهای وابسته به ارگان از دهان تا معده را شامل می شود و شامل سرطانهای وابسته به دهان، حلق، آشالازی، دیسفاژی، سندرم رفلاکس مری، فلج معده و اختلالات مربوط به معده میباشد.
این اختلالات طیف وسیعی از علایم و نشانه ها همچون سوزش سر دل، اختلال در بلع، درد معده، حالت بی اشتهایی و تهوع، اختلال در عبور غذا از مجرای گوارش و یا مجموعه ای از این علایم را در بر گرفته است.
قاعدتاً به دلیل ارتباط نزدیک ارگانهای فوق با غذا و هضم و جذب و متابولیسم آن، هر نوع اختلال گوارش تأثیر بالقوه و مستقیم بر روی وضعیت تغذیه ای فرد داشته و از طرفی وضعیت تغذیه ای فرد و رژیم غذایی وی نیز نقش بسیار مهمی در شروع، پیدایش و درمان اختلالات گوارشی بر عهده دارد و بنابراین رژیم درمانی یکی از مهم ترین ارکان اساسی در پیشگیری و درمان سوء تغذیه و کمبودهای غذایی مربوط به اختلالات گوارشی می باشد. اصلاح رژیم غذایی و سبک زندگی باعث بهبود کیفیت زندگی فرد بیمار شده و با تخفیف علایم گوارشی و کاهش ویزیتهای پزشکی ناشی از بیماری نقش مهمی در کاهش هزینه های درمان و یا کاهش روزهای بستری شده در بیمارستان خواهد داشت.

رفلاکس یک فرایند فیزیکی است که با شل شدن موقتی دریچه انتهایی مری ایجاد میشود، این شل شدن به محتویات معده اجازه میدهد که به مری و یا حتی به دهان راه یابند. رفلاکس به صورت احساس درد و سوزش در مری که به سمت بالا پیش روی میکند رخ میدهد که بیمار معمولا از سوزش سر دل شکایت دارد.
رفلاکس معده در طولانی مدت باعث تنگی مری و یا در موارد شدید موحب سرطان مری میکردد. رفلاکس معده بیماری مزمنی است که در کلیه سنین میتواند رخ دهد. برخی دوره ها و یا بیماری ها میتواند بروز رفلاکس معده را افزایش دهد به طور مثال حاملگی میتواند موجب بروز علایم رفلاکس در مادران باردار شود که با زایمان این حالت بهبود میابد و یا هلیکوباکتر پیلوری عامل زخم معده هم میتواند سبب بروز رفلاکس شود، همچنین چاقی یکی از علت های رفلاکس میباشد که با کاهش وزن این حالت بهبود میابد.
اولین قدم برای درمان رفلاکس معده تغییر در سبک زندگی شامل اصلاح رژیم غذایی است. مهمترین فاکتورهایی که باعث تشدید علائم رفلاکس میشود شامل کافئین، الکل، سیر یا پیاز و سیگار و استرس است.

درد کمی بدون جود زخم یا سوء هاضمه عارضه ای رایج است و می تواند برای مدت زیادی طول بکشد. سوء هاضمه میتواند باعث علائم و نشانه هایی شود که به زخم گوارشی شباهت دارند، مانند درد یا ناراحتی در قسمت بالایی شکم که اغلب با نفخ، آروغ و حالت تهوع همراه میشود. این عارضه ۲۰ - ۴۰ درصد از عموم جمعیت را درگیر میکند و باعث کاهش قابل توجه کیفیت زندگی فرد میشود. سوءهاضمه اگر در اثر یک بیماری رخ نداده باشد میتواند با تغییر سبک زندگی و مصرف دارو از بین برود. در برخی موارد سوء هاضمه به همراه زخم های معده و رفلاکس ایجاد میشود که این دو عارضه یکی نیستند و دو عارضه متفاوت هستند.
از جمله علل سوء هاضمه میتوان به پرخوری یا تند خوری غذا، مصرف غذاهای خیلی چرب و پر ادویه، نوشیدن زیاد قهوه و نوشابه های گاز دار، نوشیدن الکل، کشیدن سیگار، اضطراب و استرس و برخی داروها اشاره کرد. گاهی اوقات نیز سوء هاضمه میتواند در اثر یک بیماری گوارشی دیگر رخ دهد.

زخم معده نوعی آسیب به مخاط دستگاه گوارش و معده میباشد، معمولا بین ترشح اسید معده و زخم معده ارتباط وجود دارد اما علت اصلی آن تکثیر نوعی باکتری به نام هلیکوباکتر پیلوری است، بنابر این درمان اصلی یک درمان آنتی بیوتیکی است.
علایم زخم معده شامل درد در ناحیه بالای شکم، سوزش سر دل و در موارد شدید وجود خون در مدفوع میباشد.
در صورت وجود زخم معده و عدم درمان بیماری بیماری پیشرفت میکند و وضعیت بیمار وخیم تر میشود، در مورد رژیم غذایی برای درمان زخم معده هم بیشتر تاکید بر مصرف کمتر مواد اسیدی و ترش، مواد داغ و سوزاننده، ترشیجات و ادویه های تند، الکل و نوشابه های گاز دار میباشد.
در خصوص نقش تغذیه برای درمان زخم معده همانطور که گفته شد درمان اصلی بیماری یک درمان آنتی بیوتیکی است و نقش تغذیه در تسریع بهبودی بیماری میباشد. در ادامه برخی نکات تغذیه ای مهم برای درمان زخم معده را بیان میکنیم:

یکی از مهمترین مشکلات گوارشی در جهان یبوست است، یبوست عارضه ای در دستگاه گوارش است که دفع مدفوع در آن برای فرد سخت میشود و با درد و سختی همراه است. یبوست حاد میتواند منجر به انسداد معده و در نهایت ممکن است نیاز به عمل جراحی داشته باشد. از جمله علل این عارضه رژیم غذایی نامناسب، به هم خورن تعادل هورمونی و یا اثر جانبی داروها باشد. رژیم غذایی کم فیبر، کم آبی بدن، کم کاری تیروئید، تومورها و سرطان های روده ای میتواند سبب بروز یبوست شود.
درمان یبوست در ابتدا با اصلاح رژیم غذایی و انجام حرکات ورزشی و در صورت عدم درمان استفاده از ملین ها میباشد.

رژیم درمانی در یبوست

تغییر در رژیم غذایی شامل توصیه به مصرف مواد غذایی پُر فیبر مانند سبزیجات و افزایش مصرف میوه جات است. افزایش تحرک و فعالیت بیمار نیز توصیه میشود. نوشیدن آب و چای کمرنگ و سایر مایعات در رژیم غذایی برای یبوست توصیه میشود. درضمن، در میان میوه ها، گریپ فروت برای درمان این بیماری بسیار مفید است. چای پررنگ میتواند موجب یبوست شود. افراط در نوشیدن قهوه، به دلیل دارا بودن مقادیر زیادی کافئین میتواند باعث ایجاد یبوست شود.
هدف اول رژیم درمانی یبوست، اطمینان حاصل کردن از دریافت کامل مایعات و فیبر رژیمی محلول و نامحلول می باشد. میزان دریافت فیبر در رژیم غذایی باید در حدود ۲۵ تا ۳۸ گرم باشد، رژیم غذایی پر فیبر یکی از راهکار های اصلی در درمان یبوست است. مصرف مایعات نیز در رژیم غذایی برای رفع یبوست در روز حداقل باید ۲ لیتر باشد.

بیماری سلیاک نوعی بیماری گوارشی است که به پرزهای روده کوچک آسیب میرساند و سبب اختلال در جذب مواد مغذی میشود. افرادی که به بیماری سلیاک مبتلا هستند پروتئینی به نام گلوتن را که در گندم، جو، چاودار و جو دو سر وجود دارد، نمیتوانند تحمل کنند.
زمانی که بیماران مبتلا به سلیاک، غذاهای حاوی گلوتن را در رژیم غذایی خود مصرف میکنند، سیستم ایمنی بدن آنها پاسخی را به صورت تخریب روده کوچک صادر میکند. این تخریب به خصوص در پرزهای انگشتانهای روده که مواد مغذی داخل آنها جذب میشوند، ایجاد میشود. به دنبال آسیب پرزهای روده ای فرد بدون توجه به مقدار غذایی که میخورد، مبتلا به سوء تغذیه میشود.
به دلیل این که سیستم ایمنی خود فرد سبب تخریب و آسیب پرزهای روده کوچک میشود، این بیماری، به عنوان یک بیماری خود ایمنی نامیده میشود و از طرف دیگر به علت این که مواد مغذی جذب نمیشوند، میتواند به عنوان یک بیماری سوء جذبی مورد نظر قرار گیرد.
بیماری سلیاک، افراد را به گونهای متفاوت، تحت تاثیر قرار میدهد. در گروهی از بیماران، علائم از دوران کودکی و در تعداد دیگر در بزرگسالی بروز میکند.
اسهال، کندی رشد، کاهش وزن، خستگی مزمن، کم خونی فقر آهن، درد شکم، نفخ، یبوست، زخم های دهانی، گرفتگی عضلانی و پوکی استخوان برخی علایم و عوارض سلیاک هستند.

رژیم درمانی در سلیاک

مهم ترین استراتژی رژیم درمانی در سلیاک، حذف پروتئین گلوتن از رژیم غذایی بیمار است. بیماران سلیاکی باید از نظر کمبود های تغذیه ای چک شده و مورد ارزیابی قرار بگیرند. در صورت وجود سایر مشکلات تغذیه ای مثل کاهش وزن شدید، اسهال و ... نیاز است تا توصیه های تکمیلی برای این بیماران استفاده شود. 
همانطور که گفته شد درمان سلیاک با رژیم غذایی فاقد گلوتن میباشد و این رژیم غذایی باید در طول زندگی فرد ادامه داشته باشد. هرچند پس از شروع رژیم غذایی فاقد گلوتن مشکل جذب مواد مغذی و سوء جذب تا حدود زیادی برطرف میگردد اما با این حال لازم است که در صورت تداوم سوءجذب مکمل یاری با برخی مواد مغذی مهم که فاقد گلوتن هستند انجام گیرد. مصرف آهن، ویتامین دی و کلسم برای جلوگیری از کم خونی و پوکی استخوان در بیماران سلیاک لازم است.

سندرم روده تحریک پذیر نوعی اختلال در عملکرد روده است که با درد مزمن در ناحیه شکم، احساس ناراحتی، نفخ و تغییرات در عادات رودهای، بدون هرگونه علت ارگانیک دیگری، مشخص میشود. اسهال یا یبوست میتوانند علامت غالب باشند که ممکن است به صورت متناوب ظاهر شوند.
علیرغم آنکه علت دقیق IBS مشخص نیست، رایجترین تئوری این است که IBS از اختلال در تعامل بین مغز و دستگاه گوارش پدید می آید، اگر چه ممکن است نوعی اختلال در فلور روده ها و یا دستگاه ایمنی بدن نیز در ایجاد آن نقش داشته باشد. IBS در اغلب بیماران منجر به شرایط خطرناک نمیشود اما به خاطر عوارض جانبی همچون درد مزمن و خستگی، میتواند هزینه های درمانی بیمار را افزایش دهد.
هنوز درمان قطعی برای سندرم روده تحریک پذیر وجود ندارد، اما میتوان از برخی درمان ها برای تسکین علائم بهره گرفت، از جمله تنظیم رژیم غذایی برای سندرم روده تحریک پذیر، برخی دارو ها و مداخلات روانپزشکی. همچنین آموزش دادن به بیمار و وجود یک رابطه خوب میان پزشک و بیمار نیز حائز اهمیت است.

بیماری های التهابی روده به گروهی از بیماری های التهابی روده خود ایمن اطلاق می شود که در آن روده ها ملتهب می گردند. بیماری های التهابی روده عموماً شامل دو نوع مهم کرون و کولیت هستند که بسیار شبیه هم بوده و تشخیص افتراقی آنها از هم اهمیت دارد. علت بیمارى التهابى روده ناشناخته است. این بیمارى ممکن است از جمله بیماری هاى خود ایمن باشد که در آن بدن در واقع علیه خود، پادتن می سازد.
بیماری کرون یکی از بیماری های التهابی روده است که با التهاب دیواره روده مشخص میشود و میتواند قسمت های گوناگون دستگاه گوارش از دهان گرفته تا مقعد را تحت تاثیر قرار دهد. کرون بیشتر قسمت انتهایی روده باریک  قسمت ابتدایی روده بزرگ را تحت تاثیر قرار میدهد.
علایم بیماری کرون شامل اسهال مزمن، کاهش وزن و درد شکم است. بیماری میتواند با آبسه، فیستول، تنگی و انسداد روده همراه باشد و گاهی برای تشخیص، نیاز به آزمایش سرولوژی و کولونوسکوپی میباشد. این بیماری میتواند همراه با خونریزی همراه با مدفوع یا بطور جدا از مدفوع یا همراه با رگه های خون روی مدفوع همراه باشد.
مداخلات تغذیه ای در بیماری کرون بسیار حائز اهمیت است. به طور کلی  توصیه های تغذیه ای و رژیمی در مبتلایان به کرون شامل موارد زیر است:

در بیماری کولیت علت اصلی و دقیق بیماری مشخص نمیباشد اما به نظر میرسد باکتری و ویروس های ناشناخته ای باعث بروز آن میشود. همچنین استرس و زندگی در محیط شهری باعث تشدید این بیماری میگردد. کولیت یک بیماری متناوب است، با دوره های تشدید علائم و دوره های بهبودی که در آنها تقریباً هیچگونه علامتی دیده نمیشود.با وجودی که علائم کولیت پس روده گاهی میتواند خود به خود بهبود یابد، ولی این بیماری معمولاً نیازمند درمان است.
از جمله علائم بیماری کولیت میتوان به احساس دفع ناقص، اجابت مزاج مکرر، درد و خونریزی در مقعد و گاهی درد در مفاصل میتوان اشاره کرد.
کولیت یک بیماری مزمن بوده و درمان آن نیازمند زمان طولانی است بنابر این آموزش نحوه زندگی با بیماری برای فرد بسیار مهم است. هرچند که بیماری کولیت ناراحت کننده است و در مواردی فرد را با نا امیدی همراه می سازد اما درمان های مناسبی برای آن ارائه شده است، معمولا مصرف دارو و تغییر برنامه غذایی جزو اصول درمان کولیت هستند که با برنامه ریزی و رعایت تغذیه  مناسب برای کولیت در طول بیماری می توان از نقاهت و مشکلات آن کاست.