سالمندی یا پیری فرایندی است توقف ناپذیر که تنها با داشتن زندگی سالم و مراقبتهای ویژه می توان این دوران را به دوارنی مطلوب و لذت بخش توام با سلامتی همراه کرد، سلامت سالمندان یکی از مسائل مهم دولت هاست و نیاز به برنامه ریزی دقیق و صحیح برای گذران این دوران به سلامت میباشد.
در تمام دوران زندگی تغذیه به عنوان عامل تقویت کننده جسم و روح و موثر در حیات ارزش بسیار زیادی داشته است. در دوران کهولت نیاز به انرژی کاهش میابد، این به علت بالا بودن سن و کمبود تحرکات جسمی و کم شدن انرژیهای اولیه بدن است، بهبود رژیم غذایی و مراقبت تغذیه ای در سالمندان امری بسیار ضروری و مهم است که باید به آن توجه شود تا سلامت بدن حفظ شود، از بیماری هایی که بر اثر سوء تغذیه بوجود می آید پیشگیری شود و قدرت جسمی و روحی سالمند حفظ شود که نهایتا موجب افزایش کیفیت زندگی سالمند و متعاقب آن افزایش امید به زندگی و طول عمر میباشد.
در دوران سالمندی تغییراتی در بدن ایجاد میشود که شما دخالتی در آن ندارید ولی برخی از عوامل میتوانند بروز سالمندی را به تاخیر بیندازند و یا از شدت تغییرات ایجاد شده بکاهند. تحقیقات تغذیه ای نشان داده است که افرادی که از طول عمر بیشتری برخوردارند دارای خصوصیات مشترکی هستند که در زیر به آنها اشاره میکنیم:
برنامه تغذیه در سالمندان با توجه به شرایط خاص این دوره تفاوت هایی با بزرگسالان دارد، برای این منظور ابتدا باید بدانید که بدن سالمندان به چه مواد غذایی نیاز دارد و بهتر است از چه مواد غذایی و چه مقدار از این مواد را در رژیم غذایی استفاده کند. به طور کلی نیاز های تغذیه ای بدن سالمندان شامل کربوهیدرات، پروتئین، چربی، ویتامین ها و مواد معدنی و آب است.در باره هریک از این شش گروه در ادامه توضیح خواهیم داد:
با افزایش سن نیاز به انرژی کمتر میشود، این کم شدن میزان انرژی در رژیم غذایی سالمندان بخاطر کوچک شدن بافت عضلانی و کاهش فعالیت فیزیکی است، با این حال ممکن است سالمند با افزایش وزن مواجه شود زیرا با وجود نیاز به انرژی کمتر، میزان مصرف مواد غذایی خود را در رژِیم غذایی کاهش نداده است، میزان غذای مصرفی در رژیم غذایی سالمندان باید به اندازه ای باشد که ضمن تامین نیاز های تغذیه ای سالمند از افزایش و کاهش وزن ایشان جلوگیری نماید.
داشتن وزن مناسب کمک میکند تا فشار خون، قند و چربی در حد طبیعی بماند، همچنین داشتن وزن مناسب در سالمندان موجب کاهش خطر بیماری هایی نظیر سرطان روده، پروستات، کیسه صفرا و ... میشود.
با افزایش سن و وارد شدن به دوران سالمندی سوخت و ساز مواد قندی و نشاسته ای کاهش میابد.مواد نشاسته ای مهم ترین منبع برای تامین انرژی مورد نیاز بدن هستند و در حدود نیمی از انرژی بدن باید از کربوهیدرات ها تامین شود، گروه کربوهیدرات هایی که در رژیم غذایی سالمندی میتوانیم استفاده کنیم شامل انواع نان، برنج، جوانه گندم، غلات سبوسدار، حبوبات، ماکارونی و ... هستند. توصیه ما به مصرف بیشتر غلات سبوسدار در رژیم غذایی دوره سالمندی است.
عضلات بدن محل تجمع پروتئین هاست، از آنجا که در سنین سالمندی عضلات تحلیل میرود و در نتیجه مقدار پروتئین بدن در دوره سالمندی کم میشود بنابر این باید در برنامه تغذیه سالمندی میزان پروتئین بیشتری مصرف شود. کمبود مصرف پروتئین در تغذیه دوران سالمندی به سیستم دفاعی بدن آسیب میرساند و بدن سالمند را مستعد ابتلا به بیماری های مختلف میکند. پس با مصرف پروتئین میتوانید از ابتلا به بیماری های عفونی جلوگیری نمایید.
سوءتغذیه پروتئین مشکل اصلی سالمندانی است که تنها زندگی میکنند، توصیه میشود که در حدود ۵۰ درصد از پروتئین مصرفی در رژیم غذایی سالمندی از پروتئین های حیوانی باشد، زیرا کیفیت پروتئین های حیوانی از پروتئین های گیاهی بیشتر است (از نظر محتوای آمینو اسید ها کامل تر هستند و آمینو اسید های ضروری را به بدن میرسانند).
گوشت های کم چرب، ماهی، گوشت سفید، تخم مرغ و حبوبات از منابع خوب پروتئین هستند که میتوانند به میزان مناسب در رژیم غذایی سالمند قرار گیرند.
با افزایش سن و دوران سالمندی بر مقدار چربی بدن افزوده میشود، در نتیجه بایستی میزان چربی در رژیم غذایی خود را محدود نمایید یعنی حداکثر تا ۳۰ درصد از انرژی رژیم غذایی شما باید از چربی ها باشد، چربی ها از منابع با انرژی بالا محسوب میشوند و در بهبود طعم غذا و کمک به جذب ویتامین های محلول در چربی و تامین اسیدهای چرب ضروری نقش مهمی دارند.بنابر این حذف کامل چربی از رژیم غذایی سالمندان توصیه نمیشود، از طرفی مصرف زیاد چربی در تغذیه سالمندی باعث افزایش خطر ابتلا به چاقی، بیماری های قلبی عروقی، فشار خون، دیابت و برخی سرطان ها میشود. از طرفی محدودیت شدید چربی در رژیم غذایی سالمندان منجر به کمبود اسید های چرب ضروری و ویتامین های محلول در چربی شود.
بهتر است چربی مصرفی در رژیم غذایی سالمندان از نوع گیاهی (ترجیحا زیتون و کلزا) باشد، اگر مواد غذایی با کلسترول بالا (که فقط در منابع جانوری مثل مغز، دل و جگر؛ زرده تخم مرغ، گوشت قرمز، پوست مرغ، لبنیات پرچرب و ...) را زیاد مصرف کنید در طولانی مدت موجب سختی عروق و افزایش فشار خون و افزایش بیماری های قلبی عروقی در شما میگردد.
در ادامه توصیه هایی برای جلوگیری از ابتلا به چربی خون در سالمندان را میخوانیم:
با افزایش سن و شروع دوره سالمندی میزان برخی ویتامین ها در بدن کاهش میابد که این به علت مصرف غذا و همچنین کاهش قدرت جذب ویتامین ها از مواد غذایی مصرفی است که با رعایت تنوع در رژیم غذایی و مصرف متعادل گروه های اصلی غذایی میتوانید آن ها را جبران کنید:
وجود این دسته از ویتامین ها در رژیم غذایی سالمندان در کاهش خطر بیماری های قلبی عروقی موثر است، جذب ویتامین های گروه ب در سالمندان کاهش پیدا میکند و از طرف دیگر مصرف ناکافی گوشت ها در رژیم غذایی به علت مشکلات دندانی و یا محدودیت خرید و از طرف دیگر حساس بودن این ویتامین ها به حرارت و مصرف نکردن مواد غذایی تازه همگی باعث تشدید کمبود این ویتامینها در سالمندان میشود.
از جمله منابع خوب ویتامین های گروه ب که در رژیم غذایی سالمندان میتوان استفاده کرد شامل انواع گوشت ها، تخم مرغ، شیر و فرآورده های لبنی، حبوبات، غلات سبوس دار و سبزی های برگ تیره، و به مقدار کمتری در میوه ها وجود دارد.
در صورت مصرف ناکافی مواد غذایی حاوی ویتامین های گروه ب در رژیم غذایی سالمندان توصیه به مصرف روزانه مکمل های آن میشود.
در دوره سالمندی میزان ویتامین دی در بدن سالمندان کاهش پیدا میکند زیرا از طرفی دریافت این ویتامین از طریق رژِم غذایی سالمندان کاهش پیدا میکند و از طرف دیگر ساخت ویتامین دی در سالمندان کمتر میشود. این ویتامین با کمک به افزایش جذب کلسیم از پوکی استخوان جلوگیری میکند. برای تامین ویتامین دی هر روز در مقابل نور مستقیم خورشید قرار بگیرید، قرار گرفتن در نور آفتاب در نواحی دست ها و بازوها به مدت ۱۰ الی ۱۵ دقیقه در روز حداقل ۲ الی ۳ بار در هفته سبب تولید ویتامین د کافی در پوست میشود.
تابش نور خورشید از پشت شیشه تاثیری در تولید ویتامین در بدن سالمندان ندارد.
ویتامین ث نقش مهمی در بهبود زخم ها و کمک به ترمیم عضلات و جلوگیری از آسیب بافت ها دارد، همچنین باعث افزایش جذب آهن از مواد غذایی می شود. در دوران سالمندی سطح ویتامین ث در خون کم میشود، اگر در فشار های روحی و جسمی قرار دارید و یا سیگار میکشید نیاز به ویتامین ث بیشتری دارید، ویتامین ث در انواع میوه ها و سبزی های تازه مثل گوجه فرنگی، پرتقال، کیوی و... قرار دارد. توجه داشته باشید که پختن غذا به مدت طولانی و یا قرار گرفتن میوه و سبزی خورد شده در معرض هوا باعث از بین رفتن این ویتامین میشود.
دریافت روزانه این ویتامین در رژیم غذایی سالمندان از طریق مصرف روزانه میوه و سبزیجات تازه در برنامه غذایی سالمندان در حفظ سلامت آنان بسیار مفید است.
اثر مهمی در سالمندی و پیشگیری از بیماریهای مزمن دارد و باعث بهبود سیستم ایمنی بدن و کاهش خطر بیماری قلبی عروقی در سالمندی میشود، این ویتامین در جوانه گندم و مغز ها، دانه میوه ها، غلات سبوس دار، سبزی های دارای برگ سبز تیره و روغن های گیاهی، زرده تخم مرغ، جگر و میگو وجود دارد.
برای بینایی، فعالیت سیستم ایمنی بدن و جلوگیری از آسیب های سلولی و تخریب بافت ها و ترمیم بافت های آسیب دیده ضروری است، منابع غذایی این یتامین شامل جگر، هویج، زرده تخم مرغ، اسفناج، انبه، هلو و جعفری است.
در صورتی که سالمند توانایی مصرف هویج به صورت خام ندارند میتوانند آن را به صورت پخته مصرف نمایند.
یکی از مهم ترین مواد معدنی در سالمندان کلسیم است، این ماده در سلامت دوره سالمندی تاثیر بسیار زیادی دارد، کمبود این ماده باعث پوکی استخوان میشود، جذب کلسیم در بدن با افزایش سن به تدریج کاهش میابد. مصرف داروهای ضر اسید معده، اشکال در جذب کلسیم و کمبود ویتامین دی از جمله عواملیست که باعث کاهش کلسیم میشود.
لبنیات، انواع کلم، لوبیای سویا و ماهی ساردین با استخوان از جمله منابع خوب کلسیم هستند که میتوانید از آنها در رژیم غذایی دوره سالمندی برای تامین کلسیم بدن استفاده کنید.
برای عموم سالمندان بالای ۶۵ سال مصرف روزانه مکمل کلسیم ضروری است.
ماده معدنی مهمی که کمبود آن منجر به کم خونی، احساس ضعف و خستگب میگردد. نیاز مردان و زنان سالمند به آهن یکسان است. آهن در انواع گوشت ها، جگر، حبوبات، سویا، میوه های خشک شده و سبزی های برگ تیره وجود دارد، آهن موجود در منابع جانوری جذب خوبی دارد اما برای جذب بهتر آهن موجود در سایر مواد غذایی بهتر است آنها را به همراه منابع غذایی ویتامین ث مثل آب مرکبات مصرف نمایید. همچنین از نوشیدن چای یک ساعت قبل از وعده های اصلی غذایی تا یک ساعت پس از آن خودداری نمایید.
در حدود ۹۰ درصد از سالمندان روی مورد نیاز بدنشان را دریافت نمیکنند، بعلاوه میزان جذب روی در سالمندان بسیار کمتر از جوانان است، کمبود روی در سالمندان میتواند باعث بی اشتهایی، کاهش حس بویایی، افسردگی، کاهش تمرکز، کاهش تمرکز و کاهش مقاومت بدن در برابر بیماریهای عفونی و کندی ترمیم زخم می شود. مواد غذایی حاوی روی که در رژیم غذایی سالمندان باید مصرف شود شامل انواع گوشت، تخم مرغ، شیر و فراورده های لبنی، غلات سبوس دار، حبوبات و سبزی های برگ تیره است. اگر از مواد غذایی غنی از روی در رژیم غذایی سالمندان استفاده نمیشود بهتر است زیر نظر متخصص تغذیه از مکمل روی استفاده کنید.
کمبود منیزیوم در سنین سالمندی شایع است و در استحکام توده استخوانی و میزان توده عضلانی بدن نقش دارد، منابع غذایی حاوی منیزیوم عمدتا شامل جگر، گوشت، سبوس گندم، غلات کامل، ذرت، آجیل و نخود سبز است.
آب یکی از موارد مورد نیاز بدن است که برای کار طبیعی کلیه ها، دفع مواد زائد و سموم از بدن، جلوگیری از کم آبی، برظرف شدن خشکی دهان و زبان و جلوگیری از یبوست ضروری است. برای تامین آب مورد نیاز بدن در سالمندان مصرف روزانه حداقل ۶ الی ۸ لیوان مایعات و ترجیحا آب ساده توصیه میشود. با افزایش وزن نیاز به مایعات بیشتر هم میشود. دقت کنید که در دوران سالمندی احساس تشنگی کاهش میابد و تشنگی علامت خوبی برای کمبود آب در بدن نیست و حتی در صورت تشنه نبودن روزانه حداقل ۶ تا ۸ لیوان مایعات را مصرف کنید.
از جمله عوارض کمبود آب در سالمندان میتوان به گیجی، یبوست، خواب آلودگی، عفونت ادراری و اختلال در عملگرد قلب سالمندان اشاره کرد.
در طول روز بهتر است ۲ تا ۳ واحد از شیر و فراورده های آن در تغذیه سالمندان استفاده کنید، بهتر است شیر و ماست مصرفی سالمندان از نوع کم چرب باشد. نوشیدن یک لیوان شیر گرم قبل از خواب به بهبود کم خوابی کمک میکند.
هر واحد از گروه شیر و لبنیات شامل یک لیوان شیر یا یک لیوان ماست یا نصف لیوان کشک و یا دو لیوان دوغ است که باید در برنامه تغذیه سالمندان گنجانده شود. نقش لبنیات در تغذیه سالمندان در رشد و استحکام استخوان ها و دندان ها و سلامت پوست است.
استفاده از انواع گوشت ها، تخم مرغ و حبوبات در تغذیه سالمندان باید حداقل یک بار در روز انجام شود. در صورتی که سالمند مبتلا به چربی خون بالا، فشار خون بالا، بیماری های قلبی عروقی و چاقی باشد بایستی مصرف تخم مرغ را به سه عدد در هفته محدود کند، همچنین باید توجه داشته باشید که در استفاده از انواع گوشت ها در تغذیه سالمندان چربی آن گرفته شود و بهصورت کم چرب مصرف شوند.به طور کلی مصرف گوشت سفید و گوشت ماهی بهتر از مصرف گوشت قرمز است و این نکته را باید در تغذیه سالمندان مد نظر قرار داد.
در مورد مصرف پروتئین های گیاهی مثل حبوبات توجه داشته باشید که این مواد به تنهایی همه آمینو اسیدهای ضروری بدن را تامین نمیکنند و باید به همراه غلات در تغذیه سالمندان مصرف شوند تا ترکیب آمینو اسیدهای این دو ماده با هم پروتئین کاملی برای بدن فراهم کند.
نقش گروه نان و غلات در بدن تامین انرژی و سلامت سیستم عصبی است. نان و غلات مثل برنج، ماکارونی، رشته، گندم و جو و ذرت باید در حدود نیمی از انرژی تغذیه در سالمندان را تشکیل دهد. مهمترین مواد مغذی این گروه شامل نشاسته، پروتئین، ویتامین های گروه ب، فسفر و منیزیوم است. میزان مورد نیاز به نان و غلات در تغذیه سالمندان به میزان فعالیت و وزن آنها بستگی دارد که در سالمندان مختلف متفاوت است اما باید روزانه حداقل ۶ واحد از انواع مختلف نان غلات در تغذیه سالمندان استفاده شود.
مصرف همزمان غلات و حبوبات مثل عدس پلو، لوبیا پلو، آش جو و ... در تغذیه سالمندان میتواند منبع پروتئینی خوبی برای آنان فراهم کند.
گروه میوه و سبزی ها در تامین ویتامین ها و مواد معدنی سالمندان نقش بسیار مهمی دارند، مصرف این مواد در تغذیه دوران سالمندی به افزایش مقاومت بدن در برابر عفونت ها، ترمیم زخم ها، سلامت چشم و پوست و کمک به سوخت و ساز بدن نقش دارد. سالمندان برای اینکه مجموعه کامل ویتامین ها و املاح را دریافت کنند باید سعی کنند از تمامی انواع میوه ها و سبزی های موجود در منطقه متناسب با فصل در تغذیه خود استفاده کنند.
میوه ها و سبزی ها علاوه بر داشتن میزان زیادی ویتامین و املاح مقدار زیادی فیبر دارند که از بروز یبوست جلوگیری میکند. در صورتی که سالمند مشکل دندانی داشته باشد میتوانید از میوه های رنده شده و یا خورد شده و یا آب میوه ها در تغذیه سالمندان استفاده کنید.
نمک، قند و شکر، شیرینی ها، شربت ها، روغن ها و ترشیها در این گروه از مواد غذایی قرار دارند. سالمندان عزیز بهتر است مواد غذایی این گروه را کمتر در تغذیه خود مصرف کنند و در مورد مصرف روغن ها بایستی از روغن های مایع آن هم در مقادیر کم مصرف نمایید.