دوران کودکی دوران بسیار حساسی در عمر هر فرد محسوب میشود، به ویژه دو سال اول زندگی که برای رشد و تکامل مطلوب و تامین سلامت انسان در سایر دوره های زندگی دوره ای حیاتی و کلیدی است زیرا در این دوره تاخیر رشد، بیماری های شایع کودکی و کمبود ریز مغذی ها در تغذیه کودکان میتواند آثار پایدار و غیر قابل جبرانی در سال های بعد بر جای بگذارد. سوءتغذیه در دوران کودکی سبب ابتلا به بیماری ها و افزایش احتمال مرگ و میر و تاخیر در تکامل ذهنی و حرکتی میشود و در دراز مدت نیز با نقص عملکرد های ذهنی و جسمی، سلامت کودک را در دوره نوجوانی و بزرگسالی به خطر می اندازد.
تغذیه مناسب کودکان و شیرخواران باید قبل از بارداری مادر با تامین تغذیه مناسب و مراقبت از مادر شروع شود و با مراقبت های تغذیه ای دوران بارداری و نهایتا با تغذیه مناسب کودک با شیر مادر و در ادامه با تغذیه تکمیلی کودک ادامه پیدا کند.
همه مادران میتوانند کودک خود را به طور انحصاری با شیر خود تغذیه کنند به شرطی که آگاهی لازم را داشته باشند و از طرف همسر و خانواده مورد حمایت قرار گیرد. شیر مادر همه ی مواد مغذی مورد نیاز شیر خوار را با نسبت های صحیح همراه با مواد ایمنی بخش برای کودک در اختیار او قرار میدهد. انواع شیر مصنوعی معمولا از شیر گاو تهیه میشود و اختلافات بیوشیمیایی و ایمنولوژیک آنها با شیر مادر به اندازه ای است که علیرغم همه تلاش های انجام شده در صنایع شیر هنوز نمیواند جایگزین مناسبی برای شیر مادر در تغذیه کودک باشد.
ترکیبات شیر مادر متغیر است و بسته به سن کودک، زمان روز و از مادری به مادر دیگر متفاوت و متناسب با نیاز کودک شیر خوار است. در شیر مادر ترکیباتی منحصر به فرد وجود دارد که تامین کننده نیاز های بدن کودک و همچنین نقش تکامل دهنده در بدن کودک را دارا میباشند. به همین دلیل هیچ جایگزین مشابهی برای شیر مادر در دسترس نداریم.
تغذیه کودک با شیر مادر سالانه جان بیش از ۱/۵ ملیون شیر خوار را نجات میدهد. ملیون ها شیر خوار از ابتلا به بیماری های شایع مثل اسهال، عفونت های تنفسی و عفونت گوش محافظت میکند، در کودکانی که با شیر مادر تغذیه میشوند احتمال مرگ بر اثر عفونت های تنفسی تا ۴ برابر و در اثر بیماری هایی مثل اسهال تا ۲۵ برابر کمتر است.همچنین تغذیه کودکان با شیر مادر از بروز بیماری در سنین بالاتر و بزرگسالی نیز جلوگیری میکند.
کودکانی که با شیر مادر تغذیه میشوند احتمال ابتلا به بیماری های گوارشی و عفونت ها در آنها کمتر دیده میشود، همچنین تغذیه کودکان با شیر مادر موجب تقویت سیستم ایمنی برای مقابله با انواع عفونت ها و بیماری ها میگردد.
تغذیه کودک با شیر مادر روابط عاطفی مادر و شیر خوار را ارتقا میبخشد و موجب ثبات روحی دوران کودکی و تربیت پذیری بهتر در کودک میشود.
افزایش ضریب هوشی، حافظه، افزایش قدرت تشخیص، و رشد مناسب در ادامه طول زندگی از ویژگی هاییست که تغذیه کودکان با شیر مادر به همراه دارد.
تغذیه کودکان با شیر مادر علاوه بر خاصیت هایی که برای کودک به همراه دارد برای مادر نیز فوایدی از جمله کاهش ابتلا به سرطان های پستان و تخمدان و پوکی استخوان به همراه دارد. همچنین در مادرانی که در طی بارداری دچار اضافه وزن شده اند با تغذیه کودک خود با شیر مادر میتوانند کاهش وزن داشته باشند.
از جمله نشانه های کفایت شیر مادر برای تغذیه کودک میتوان به خواب راحت شیر خوار برای ۲ تا ۴ ساعت پس از شیر خوردن اشاره کرد، همچنین افزایش وزن مطلوب شیر خوار بر اساس منحنی رشد و دفع مدفوع ۲ تا ۵ بار در روز که البته با افزایش سن دفعات دفع کمتر میشود. شادابی پوست، هوشیاری و سلامت ظاهری کودک شیر خوار نیز از جمله دیگر علایم کفایت شیر مادر برای تغذیه کودک است.
باید به این نکته توجه داشته باشید که شیر مادر در ۶ ماه اول زندگی کودک کفایت کامل تغذیه ای کودک را دارد و نیاز نیست در تغذیه کودک تا این سن از آب و یا غذای کمکی استفاده کرد. تنها با تشخیص پزشک و متخصص تغذیه و در صورت رشد ناکافی نوزاد شیرخوار میتوان از شیر خشک و تغذیه کمکی استفاده کرد.
تا سن ۶ ماهگی تغذیه کودک انحصارا با شیر مادر بوده و کودک نیازی به استفاده از هیچگونه ماده غذایی و حتی آب ندارد تنها شیر مادر و مکمل های تجویز شده (به طور معمول ویتامین آ+د و آهن) برای تغذیه کودک کافی است.
اما با رشد کودک و پس از ۶ ماهگی شیر مادر به تنهایی جوابگوی نیاز کودک نیست و قادر به رفع نیاز های کودک نمیباشد، همچنین ذخیره آهن در بدن شیر خوار در انتهای ۶ ماهگی تقریبا به حداقل میرسد و دستگاه گوارش کودک آمادگی دریافت غذاهای نیمه جامد را پیدا میکند. تکامل تغذیه ای کودک نیز بخشی از تکامل عمومی بدن است.
البته زودتر شروع کردن تغذیه تکمیلی در کودکان نیز میتواند مشکلاتی را در کودک بوجود بیاورد، از جمله این مشکلات میتوان به اسهال کودک اشاره کرد زیرا هنوز دستگاه گوارش آمادگی لازم برای دریافت مواد غذایی جامد را ندارد. بعلاوه چون گنجایش معده شیرخوار کم است با مصرف غذای تکمیلی زودتر از موعد میتواند مانع از مصرف شیر مادر به میزان کافی شود و رشد کودک را به تاخیر بیندازد. در نهایت به علت کامل نبودن سیستم ایمنی بدن کودک احتمال بروز حساسیت و آلرژی در کودکان بیشتر میشود.
همانطور که زود شروع کردن تغذیه تکمیلی میتواند مشکلاتی برای کودک بوجود بیاورد، شروع زودهنگام آن نیز میتواند سبب کندی یا توقف رشد شود، همچنین میتواند سبب بد غذایی کودک و دیر عادت کردن به غذاهای جامد شود.
در این سن باید در هر وعده ابتدا از شیر مادر و سپس از غذای کمکی استفاده کرد، روزانه علاوه بر شیر مادر ابتدا به کودک یک وعده غذا بدهید و کم کم تعداد وعده های غذایی را بیشتر کرده و به ۳ وعده برسانید.
غلات مانند برنج بهترین ماده غذایی برای شروع تغذیه کودک در آغاز ۷ ماهگی است چون هضم آن آسان است. فرنی یکی از بهترین غذاهایی است که میتوان از یک بار در روز به اندازه ۱ تا ۳ قاشق مرباخوری شروع کرد و به تدریج برمقدار آن متناسب با اشتهای کودک اضافه کرد.
از هفته دوم شروع غذای کمکی میتوان علاوه بر فرنی، شیر برنج و حریره بادام نیز به کودک داد. این غذا ها نیز باید از مقدار کم و یک بار در روز شروع شود و به تدریج بر اساس میل کودک شیر خوار بیشتر شود. تغذیه کودک با فرنی و شیربرنج و حریره بادام را میتوان تا ۲ هفته ادامه داد و بسته به میزان علاقه کودک تا یک سالگی و بیشتر به عنوان یک غذای کمکی به کودک داده شود.
در هفته سوم مصرف انواع سبزیجات در تغذیه کودکان مثل سیب زمینی، هویج، جعفری، گشنیز، لوبیا سبز و ... به عنوان غذای کودک شروع میشود. در این هفته علاوه بر فرنی میتوان با مخلوط سبزیجات و برنج سوپ تهیه کرد. بهتر است سبزیجات را به صورت تک تک و به مرور به غذای کودکان اضافه کرد.
از هفته چهارم میتوان مقداری گوشت به سوپ اضافه کرد، گوشت را باید به قطعات کوچک تقسیم نمود و یا از گوشت چرخ کرده استفاده مرد که باید کاملا پخته و له شود. پوره سبزیجات نیز غذای مناسب برای کودکان در این سن میباشد.بهتر است در سال اول زندگی از اسفناج و گوجه فرنگی در تغذیه کودکان استفاده نشود.
برای اینکه کودک بتواند سوپ را بخورد باید آن را له کرد و سپس به کودک داد.
در این ماه نیز علاوه بر تغذیه کودک با شیر مادر پس از هر وعده علاوه بر شیر مادر ۴ وعده غذای کمکی به کودک داده شود.
علاوه بر سوپ میتوان از زرده تخم مرغ به عنوان غذای کودک استفاده کرد، زرده باید کاملا سفت و آب پز باشد، ابتدا باید به اندازه یک قاشق چای خوری از زرد تخم مرغ را در آب یا شیر له کرد و به عنوان غذای کودک به او داده شود و بهتدریج مقدار آن را در ظرف یک هفته به یک زرده کامل افزایش داد. سپس میتوان یک روز در میان یک زرده تخم مرغ را به کودک داد. استفاده از سفیده تخم مرغ تا یک سالگی توصیه نمیشود و در میتواند زمینه بروز حساسیت در کودک را ایجاد کند.
با افزایش سن و پذیرش بیشتر کودک؛ سوپ و غذاهای نرم باید تبدیل به غذاهای سفت تر شوند، یعنی با اضافه کردن غذاهای سفت تر و کمی قابل جویدن عمل تکامل جویدن را در کودک تقویت کرد.
از نیمه دوم ماه هشتم می توان به غذای کودک ماست و آب میوه های مختلف مثل سیب و هلو اضافه کرد که از مقدار کم شروع و به تدریج آن را افزایش میدهیم. آب میوه ها را در ابتدا باید رقیق شده و از ۳ قاشق مربا خوری در روز شروع و تدریجا به مقدار آن افزود. به مدت ۵ روز از یک نوع آب میوه خاص استفاده شود تا اگر ناسازگاری وجود داشت مشخص شود.
مصرف توت فرنگی، گیلاس، آلبالو؛ خربزه، اسفناج و شیر گاو به دلیل ایجاد حساسیت و همچنین عسل به دلیل احتمال آلودگی به بوتولیسم توصیه نمیشود.
در این ماه به تدریج میتوان حبوباتی نظیر عدس و ماش را نیز به غذای کودک به صورت پوره و یا داخل سوپ اضافه کرد. حبوبات را ثبل از مصرف باید خیساند و پوست آنها را جدا کرد. حبوبات را همچنین میتوان بو داده و بعد بصورت آرد در آورد و یا حبوبات جوانه زده به غذای کودک اضافه شود.
در این سنین نیز باید در ابتدا کودک با شیر مادر تغذیه شود و سپس غذای کمکی به او داده شود. روزانه علاوه بر شیر مادر نیاز به ۴ تا ۵ وعده غذای کمکی دارد. توجه داشته باشید که غذاهایی که در ماه های قبل به کودک داده میشده باید در این دو ماه نیز ادامه پیدا کند.
کودک علاوه بر غذاهایی که ذکر شد میتواند از انواع کته به صورت کته ساده و یا مخلوط با سبزی ها، حبوبات و گوشت نرم مصرف کند.
دادن بیسکوییت های ساده به کودک میتواند به تکامل عمل جویدن کودک کمک کند.
مصرف انواع مختلف حبوبات در تغذیه کودک و همچنین جوانه گندم توصیه میشود. انواع میوه ها را میتوان به صورت پخته و یا نرم و له شده و سپس به صورت تازه به دست کودک داد تا گاز بزند. بهترین میوه ها برای مصرف در کودکان سیب، گلابی، هلو و موز هستند که میتوان به صورت رنده شده نیز به کودک داد. خرما نیز برای تامین انرژی گزینه خوبی است البته باید پوست و هسته آن را بگیرید و سپس به کودک بدهید.
از اضافه کردن نمک، ادویه و چاشنیها و نیز رب گوجه فرنگی به غذای کودک زیر ۱ سال پرهیز نماید.
از اواخر ۱۱ ماهگی کودک میتواند تدریجا از غذاهای سفره خانواده بخور، ممکن است در اوایل نیاز به نرم کردن پلو باشد مثلا میتوان غذای کودک را با ماست مخلوط کرد که خوردن آن راحت تر باشد، معمولا کودکان گوشت چرخ کرده را بهتر میخورند. همچنین مصرف ماهی نیز در این سن توصیه میشود، البته توجه داشته باشید که استخوان ها و تیغ های آن کاملا گرفته شود.
بعد از یک سالگی در صورت عدم حساسیت کودک میتوان تخم مرغ کامل به او داد، در صورتی که کودک از شیر مادر محروم است میتوانید شیر جوشیده و یا پاستوریزه را در تغذیه کودک بدهید. بستنی نیز از انواع میان وعده های خوب برای کودک میباشد ولی حتما باید از انواع پاستوریزه آن باشد.
پس از یک سالگی به تدریج میتوان میوه هایی مثل گیلاس، آلبالو، مرکبات و سبزیجاتی مثل گوجه فرنگی و اسفناج را که در سال اول زندگی توصیه نمیشد از این به بعد کم کم به کودک داده شود.
در سال اول زندگی باید از افزودن شکر زیاد به غذای کودک خودداری کرد زیرا ذائقه کودک در این زمان شکل میگیرد. پس از یک سالگی در هر وعده غذایی ابتدا غذای کمکی به کودک داده میشود و سپس شیر مادر و کودک از این سن به بعد نیاز به ۵ وعده غذا دارد و همچنان تا پایان ۲ سالگی شیر دادن مادر توصیه میشود.
همزمان با شروع تغذیه کمکی، میزان آب مورد نیاز کودک افزایش میابد و مایعات مورد نیاز کودک تنها با خوردن شیر مادر تامین نمیشود و باید مقداری آب سالم به کودک داده شود. البته میزان نیاز شیر خوار به آب بستگی به عوامل محیطی، شرایط بدنی و نوع تغذیه او دارد. بر ای مثال در فصل های گرم سال و یا در مناطق گرمسیری نیاز کودکان به آب بیشتر است. همچنین هنگام تب و یا ابتلا به اسهال و استفراغ نیاز کودکان به آب بیشتر از زمان های دیگر خواهد بود. نوع تغذیه کودک هم در میزان نیاز به آب تاثیر دارد یعنی زمانی که کودک بیشتر از غذاهای مایع مثل سوپ و فرنی استفاده میکند نسبت به زمانی که او بیشتر غذاهای جامد مثل نان و برنج میخورد کمتر به آب نیاز دارد.
بعد از دو سالگی با آهسته تر شدن رشد اشتهای کودک هم کاهش میابد پس بر اساس روند رشد کودک روند تقاضا برای غذا و تغذیه کودک نیز تغییر میکند. هرچند میزان انرژی از یک غذا تا غذای دیگر متفاوت است اما کل غذای دریافتی روزانه در تغذیه کودک قابت است. نیاز به انرژی و تغذیه کودک بر اساس میزان فعالیت و سن و جنس متفاوت است و تغذیه کودکان نیز میتواند متفاوت باشد.
در سال های ابتدایی زندگی افزایش وزن و قد دو تغییر اساسی در رشد و تکامل به حساب می آیند، در این دوران استخوان ها رشد طولی پیدا میکنند و بر حجم ماهیچه ها افزوده میشود. تامین انرژی و مواد مورد نیاز برای رشد باید از طریق تغذیه کودک تامین شود و تغذیه کودک باید به گونه ای باشد که جوابگوی نیاز کودک به انرژی و پروتئین، چربی و قند و ویتامین ها و مواد معدنی مختلف باشد. برای تامین کلیه مواد مغذی مورد نیاز در کودکان، تغذیه کودک باید شامل ترکیبی از غذاهای مختلف در گروه های اصلی غذایی باشد.
این گروه شامل نان، ماکارونی، کیک و بیسکوییت، برنج، گندم و جو میباشد که هر واحد از این گروه برابر مقدار های زیر میباشد:
۳۰ گرم انواع نان، ۴ قاشق غذاخوری برنج پخته شده، نصف لیوان ماکارونی یا رشته پخته، ۱ لیوان غلات بو داده شده مثل گندمک، نصف لیوان ذرت، ۱ عدد سیب زمینی کوچک، ۱ برش از انواع کیک و یا ۳ عدد بیسکوییت میباشد
مثدار روزانه توصیه شده برای استفاده در تغذیه کودک روزانه حداقل ۳ واحد میباشد.
گروه سبزی ها شامل انواع سبزی های خام و پخته میباشد که برای کودکان ۲ تا ۳ ساله روزانه ۲ تا ۳ قاشق غذاخوری سبزی پخته شده و یا ۱ تکه سبزی خام مثل خیار، گوجه، هویج و کاهو باید در تغذیه کودکان مورد استفاده قرار گیرد که این موضوع در کودکان ۴ تا ۶ ساله به ۳ تا ۴ قاشق غذا خوری افزایش پیدا میکند
این گروه شامل انواع میوه های فصل میباشد که هر واحد از آن برای تغذیه کودکان شامل ۱ عدد میوه کوچک یا یک چهارم لیوان آبمیوه و یا یک برش کوچک از انواع صیفی جات(هندوانه، خربزه، گرمگ و ...) و یا ۱ قاشق غذاخوری انواع میوه های خشک مثل توت، کشمش و یا ۱ عدد انجیر خشک و ۲ عدد زردالو خشک و خرما میباشد.
میزان توصیه شده میوه ها برای استفاده در تغذیه کودکان ۲ تا ۶ ساله برابر ۲ واحد در روز میباشد.
این گروه نیز شامل انواع گوشت ها، تخم مرغ، انواع حبوبات و مغز های گیاهی میباشد. هر واحد از این گروه در تغذیه کودکان برابر ۴ الی ۵ قاشق غذاخوری حبوبات یا ۱ قوطی کبریت (۳۰ گرم) انواع گوشت، ۱ عدد تخم مرغ کامل و یا ۶ عدد از انواع مختلف آجیل میباشد. مقدار مصرف توصیه شده روزانه در تغذیه کودک هم ۲ واحد در طول روز میباشد.
انواع شیر، ماست، دوغ و پنیر، کشک و بستنی در این گروه قرار میگیرند. هر واحد از این گروه در تغذیه کودکان برابر نصف لیوان شیر کم چرب و یا ماست کم چرب، ۱ الی ۱/۵ لیوان دوغ، ۱ قوطی کبریت پنیر و یا ۱/۵ قاشق غذاخوری کشک میباشد. در تغذیه کودک ۲ تا ۳ ساله باید روزانه ۴ الی ۵ واحد از لبنیات مصرف شود و در تغذیه کودک ۴ تا ۶ ساله روزانه ۳ الی ۴ واحد لبنیات توصیه به مصرف میشود.
منظور از مقوی و مغذی کردن غذای کودک، اضافه کردن برخی مواد غذایی به غذای کودک است تا بتواند به ویژه در مواقعی که کودک دچار تاخیر رشد شده است انرژی و مواد مغذی بیشتری مانند پروتئین، انواع ویتامین ها و املاح به کودک برساند.
اضافه کردن موادی مثل شکر و روغن فقط انرژی دریافتی در تغذیه کودک را افزایش میدهد و در واقع بجز انرژی، مواد مغذی دیگری در چربی و شکر وجود ندارد. اضافه کردن شکر به غذای کودک باعث میشود ذائقه کودک به طعم شیرین عادت کند و در نتیجه تا سنین بزرگسالی به غذاهای شیرین علاقه پیدا کند. به همین دلیل اضافه کردن شکر به تغذیه کودک در زیر یک سالگی توصیه نمیشود.
افزودن چربی به تغذیه کودک به منظور افزای انرژی غذای کودک و نرم شدن غذا برای راحتی بلع انجام میشود.
پروتئین برای رشد کودک ضروری است و مصرف مواد غذایی غنی از پروتئین در تغذیه کودک توصیه میشود، تا حد امکان مقداری گوشت باید به غذای کودک اضافه شود. در ادامه اضافه کردن نخود، لوبیا، عدس و حبوبات بعد از سن ۹ ماهگی برای تامین پروتئین مورد نیاز کودک در غذای کودک توصیه میشود.
افزودن تخم مرغ به غذای کودک نیز پروتئین غذای کودک را بیشتر میکند، مثلا میتوان تخم مرغ را به صورت رنده شده به غذای کودک اضافه کرد.
اضافه کردن برخی مواد به غذای کودک انرژی زیادی به تغذیه کودک اضافه نمکیند اما باعث میشود که غذا از نظر ویتامین و املاح غنی شود. ویتامین ها و املاح برای رشد و تامین سلامت کودک ضروری هستند.
به این منظور به مادران توصیه میشود از سبزیجات برگ سبز برای تهیه غذای کودک استفاده کند، مثل جعفری، شوید، گشنیز و ... و یا هر نوع از سبزیجات موجود در منظقه. سبزیحات نارنجی رنگ هم دارای محتوای ویتامین آ هستند و برای تامین نیاز به این ویتامین میتوانید از این سبزیجات مثل هویج و کدو در تغذیه کودکان استفاده کنید.
پودر آجیل ها نیز هم به عنوان منبع مهمی از املاح و هم منبع خوبی از انرژی و پروتئین میتواند در تغذیه کودکان مورد استفاده قرار گیرد.